01-Lê Văn Như Ý 2

Vô ngôn

Có những điều mà ngôn ngữ bất lực, không thể diễn tả và truyền đạt hết tất cả tư tưởng tình cảm con người. Đó là sự hữu hạn của ngôn ngữ. Đó là lúc mà con người phải dùng đến vô ngôn, đối diện với vô ngôn. Lúc mà con người làm cuộc trò chuyện trong im lặng, đối thoại trong im lặng.  Và đó là sự vô ngôn cần thiết.  Cũng như thơ, thơ không những là lời mà còn là cái niềm im lặng, thị hiện vô ngôn:   “Vô ngôn độc đối đình tiền trúc Sương tuyết tiêu thời hợp hoá long” (Nguyễn Du)   Vô ngôn - im lặng mà ngân vang đến không cùng. Và im lặng đến mức không thể im lặng hơn được. Bởi lúc đó ta đã trở về với bản nguyên, ta đã hợp nhất với vũ trụ:   “Tịch liêu Thấm xuyên vào đá Tiếng ve kêu” (Bashô – N. C. dịch)   Và thơ, như lời Octavio Paz: “vừa là hình ảnh và vừa là im lặng”. Thơ không những là lời mà còn là những khoảng trống – những khoảng lặng trong thơ. Cũng như đó là những khoảng lặng trong một ca khúc vậy.   Sự im lặng và vô ngôn cần thiết.    Vô ngôn, đó còn là ngôn ngữ của tình yêu, của hai trái tim khi thể xác và tâm hồn bấn loạn. Là sự trò chuyện trong im lặng, là lúc trái tim nói với trái tim bằng ngôn ngữ nguyên thủy. Không nói nhưng mà nói rất nhiều.   Và một bức thư tình có khi chỉ là tờ giấy trắng im lặng. Nhưng nó mênh mông như một đại dương, và chứa đầy tất cả… Có phải thế không những con người đang yêu?   Cũng như nghệ thuật đỉnh cao là nghệ thuật không lời. Bởi đến lúc đó ngôn ngữ bất lực, ngôn ngữ không còn là phương tiện biểu đạt nữa. Nó đã đi về với bản nguyên. Nó đã lặn vào chính nó.   Âm nhạc đỉnh cao là âm nhạc không lời; kịch câm; kịch Nô; múa balê; hội hoạ;… tất cả đều quay về với ngôn ngữ nguyên sơ, ngôn ngữ nguyên thủy. Tất cả đi thẳng trực tiếp vào tâm hồn người, vào yếu tính của nghệ thuật; nơi mà người ta sống bằng tất cả trí tưởng tượng, sống bằng tất cả sự rung động của các giác quan. Cũng như đến với nghệ thuật là đến bằng cảm. Nghệ thuật suy cho cùng là nhận thức bằng cảm tính, bằng hình tượng.   Cũng như có một sự Vô ngôn tối thượng đã trở thành huyền thoại, đã thành lịch sử. Đó là sự Vô ngôn Niêm hoa vi tiếu, thấu đạt chân lý của Ma-ha-ca-diếp. Đó là sự vô ngôn “tiếng vỗ của một bàn tay”. “Trực chỉ nhân tâm”, “dĩ tâm truyền tâm”.  Hay vô vàn các cuộc vô ngôn khác trong Thiền tông.   Sự vô ngôn đó, đến nỗi Martin Heidegger nói rằng: “Những gì tôi nói thì Thiền đã nói hết rồi…”.   Vâng, cuộc sống con người làm sao thiếu ngôn, làm sao thiếu lời nói được; đó là món quà kì diệu nhất mà thượng đế đã ban cho con người, giúp con người giao tiếp, nhận thức và đi đến chiếm lĩnh đỉnh cao tri thức. Và điều mà con người khác con vật cũng chỉ ở ngôn, ở tiếng nói. Con người là linh vật, nên con người có “ngôn linh” – nói như người Nhật Bản.   Cuộc đời là một dòng sông bất tận. Và không phải bất cứ lúc nào trong cuộc sống chúng ta cũng phải dùng đến tiếng nói, dùng đến ngôn ngữ. Có lúc chúng ta phải dùng đến ngôn ngữ im lặng, ngôn ngữ của niềm thinh không, “tâm” nói với “tâm”, để tiếng lòng nói với tiếng lòng.   Đó là ngôn ngữ của trái tim, của tình yêu, tâm hồn và tâm linh. Đó là sự vô ngôn; sự im lặng, những khoảng lặng cần thiết trong dòng đời bất tuyệt.

Lục bát trong ca khúc Trịnh Công Sơn

Dường như sinh ra mỗi người đều có sứ mệnh của riêng mình ở trần gian này. Và với Trịnh Công Sơn, sứ mệnh đó là âm nhạc, là những lời phúc âm vọng về giữa cõi người ta - dù tình yêu hay thân phận.   "Hãy sống để yêu và yêu cho sự sống có mặt" và "hãy yêu cả những người phụ mình". Đó là lời Trịnh Công Sơn.   "Em đi bỏ lại con đường Bờ xa cỏ dại vô thường nhớ em" (Em đi bỏ lại con đường)   Người ta thường nghĩ đó là hai câu thơ của một bài thơ lục bát hơn là lời của một ca khúc, dù thỉnh thoảng họ Trịnh vẫn làm thơ như nghề tay trái.   "Em đi áo trắng bên đường Nắng như lụa mỏng vô thường trắng theo"   Vâng, rất Trịnh Công Sơn. Người ta chứng kiến lục bát Việt Nam từ ca dao dân ca đi vào Nguyễn Du, Nguyễn Bính, Bùi Giáng... và rải rác đâu đó sau này.   Nhưng lục bát trong ca khúc do chính mình sáng tác, trong âm nhạc hiện đại thì dường như chỉ có ở Trịnh Công Sơn. Nghĩa là họ Trịnh viết lời ca khúc bằng lục bát chứ không phải phổ thơ của một ai đó, hay phỏng từ ca dao. Lục bát là hơi thở Việt Nam. Và họ Trịnh đã chuyển hơi thở ấy vào ca khúc của mình nhuần nhị một cách không ngờ.   Hơi thở Việt Nam ấy là cánh phượng hoàng vút cao trong khung trời tình yêu đầy diễm ảo nhưng cũng trầm mặc tâm linh. Thế giới ấy, ở đó, mọi thứ đã trộn lẫn, từ hiện sinh, siêu thực, thiền, và những cái rất... đời khác.   "... Sấm bay rền vang, bỗng tôi thấy em dưới chân cội nguồn..."   Sấm là em mà em cũng là sấm. Theo quan niệm Á Đông, sấm là cái chết mà sấm cũng là sự sống. Và sấm đã kéo anh về từ hố thẳm tuyệt vọng.   "Từ nay tôi đã có người Có em đi đứng bên đời líu lo Từ nay tôi đã có tình Có em yêu dấu lẫy lừng nói thưa" ... "Từ nay anh đã có nàng Biết ơn sông núi đáp đền tiếng ca Mùa xuân trên những mái nhà Có con chim hót tên là ái ân..." (Đóa hoa vô thường)   Nhịp nhàng, rung động với cảm giác; ngôn ngữ thánh thót, thơ hay nhạc đây? Mà chắc là cả hai. Chính Văn Cao đã bảo họ Trịnh là người "ca thơ" là gì.   Và lời ca khúc ấy, tình khúc ấy, dường như là yếu tính của tình yêu được phát họa; là máu và hơi thở của người nghệ sĩ tài hoa trác tuyệt cộng hưởng với những cung bậc trầm bỗng của trái tim "giống hữu tình". Nhẹ nhàng, đằm thắm, nhưng cũng cao sang, quý phái lạ thường.   Dù tôi, dù em hay dù bất cứ ai - sống là ở trọ giữa cõi nhân gian. Cũng như mọi cái Hữu (to have) đều tàn phai. Duy chỉ có tình yêu thì vĩnh cữu. Và sống là hãy trọn vẹn với nhau trong từng phút giây, từng hơi thở một.   "Tôi nay ở trọ trần gian Trăm năm về chốn xa xăm cuối trời" … "Xin cho về trọ gần nhau Mai sau dù có ra sao cũng đành" (Ở trọ)   Vâng, "dù có ra sao cũng đành". Bởi ta đã đi qua trần gian sương khói này, dẫu đơn sơ nhưng trọn vẹn.   Một cuộc đời tìm thấy, một tình yêu tìm thấy. Và tất cả đã ở trong em, như vậy đã là quá đủ.   "Tim em ở trọ là tôi Mai kia về chốn xa xôi cũng gần" (Ở trọ)   Đó là giọng điệu của tình yêu và cũng là của Trịnh Công Sơn. Giọng điệu đó như làn hương của loài hoa hồng kia có thể bay ngược gió trong tâm khảm của mỗi con người. Bởi đó là tiếng lòng, mà tiếng lòng thì rất thật.   Họ Trịnh là người "ca thơ", và Ở trọ là một bài "ca thơ lục bát" hoàn hảo. Ngôn ngữ đó được bao bọc và hôn phối một vẻ rất riêng, rất tài hoa, rất... Trịnh Công Sơn. Đó là thông điệp của tình yêu, của những trái tim đang yêu nhau và trên đường trở về với tình yêu ấy. Không triết lý cao xa mà đầy ôn nhu, từ ái, bao dung.   Chỉ một lần ở trọ - trong trái tim hay trong đời nhưng cũng là vĩnh cửu. "Một lần là trăm năm"!